Η σύγχρονη επιστήμη το κατατάσσει στην κατηγορία των τροφoφαρμάκων (nutraceuticals), δηλαδή τροφίμων που συνδυάζουν υψηλή θρεπτική αξία με θεραπευτικές δράσεις.
Το ελληνικό μέλι, ειδικά από μελιτώματα (πεύκο, έλατο, βελανίδι) και αρωματικά φυτά (θυμάρι), βρίσκεται διεθνώς στην κορυφή ως προς την περιεκτικότητα σε πολυφαινόλες, αντιοξειδωτικά και βιοενεργές ουσίες.
Ταυτόχρονα, η νοθεία του μελιού αποτελεί σήμερα μια από τις μεγαλύτερες απειλές για τον καταναλωτή, την υγεία, τον μελισσοκόμο και την εθνική παραγωγή. Το φαινόμενο είναι παγκόσμιο, ταυτοποιημένο από την ΕΕ και τον Codex Alimentarius, ενώ τα σύγχρονα τεχνητά σιρόπια (ακόμη και τύπου C3 που μιμούνται το ισοτοπικό προφίλ του μελιού) καθιστούν απαραίτητη την ενημέρωση του καταναλωτή.
Σύνθεση και βιοενεργές ουσίες του μελιού
Η ιδιαίτερη αξία του μελιού προέρχεται από έναν πολυσύνθετο πίνακα βιοενεργών μορίων. Πάνω από 200 φυσικές ενώσεις έχουν καταγραφεί, οι οποίες δρουν συνεργιστικά:
Πολυφαινόλες – Φλαβονοειδή
Το μέλι περιέχει πλήθος φαινολικών ενώσεων και φλαβονοειδών, τα οποία του προσδίδουν ισχυρή αντιοξειδωτική, αντιφλεγμονώδη και κυτταροπροστατευτική δράση. Η περιεκτικότητα ποικίλλει ανάλογα με τη βοτανική προέλευση του μελιού και είναι ιδιαίτερα υψηλή σε θυμάρι και μελιτώματα.
Κύριες πολυφαινόλες και φλαβονοειδή
• Κερκετίνη (Quercetin):
– Ισχυρό αντιοξειδωτικό και αντιφλεγμονώδες.
– Μειώνει βιοδείκτες φλεγμονής, όπως IL-6 και TNF-α, και προστατεύει τα κύτταρα από οξειδωτικό στρες.
• Καφεϊκό οξύ (Caffeic acid) & Χλωρογενικό οξύ (Chlorogenic acid):
– Προστατεύουν το καρδιαγγειακό σύστημα, μειώνουν τη λιπιδαιμία και έχουν αντιβακτηριακή δράση.
• Γαλλικό οξύ (Gallic acid):
– Συμβάλλει στην αντιοξειδωτική προστασία και ενισχύει την κυτταρική αντοχή σε φλεγμονώδεις καταστάσεις.
• Πιννοσεμπρίνη, Πιννομπανξίνη, Γαλανγίνη:
– Εντοπίζονται σε υψηλές συγκεντρώσεις σε θυμάρι και μελιτώματα.
– Παράλληλα με τις προηγούμενες ενώσεις, ενισχύουν την αντιμικροβιακή και κυτταροπροστατευτική δράση του μελιού.
Ένζυμα
Ενζυματική δράση του μελιού
Το μέλι περιέχει φυσικά ένζυμα που παράγονται από τις μέλισσες κατά την επεξεργασία του νέκταρος ή του μελιτώματος. Αυτά τα ένζυμα συμβάλλουν σε πολλές βιολογικές και λειτουργικές ιδιότητες του μελιού, ενισχύοντας την ποιότητά του ως τροφοφάρμακο (nutraceutical).
Κύρια ένζυμα και λειτουργίες
• Γλυκοξειδάση (Glucose oxidase)
– Παράγει υπεροξείδιο του υδρογόνου (H₂O₂), το οποίο προσφέρει ήπια αντισηπτική δράση.
– Το H₂O₂ συμβάλλει στην προστασία του μελιού από μικροοργανισμούς και στην επούλωση τραυμάτων.
• Διαστάση (Diastase, α-αμυλάση)
– Διασπά άμυλο σε απλούστερους υδατάνθρακες, βοηθώντας στην πέψη των σακχάρων.
– Η παρουσία της δείχνει επίσης φρεσκάδα και ποιότητα του μελιού.
• Ινβερτάση (Invertase, σακχαράση)
– Μετατρέπει τη σουκρόζη σε γλυκόζη και φρουκτόζη, καθιστώντας το μέλι πιο εύπεπτο και γλυκό.
– Παίζει ρόλο στη διατήρηση της σταθερής γλυκαιμικής απόκρισης κατά την κατανάλωση.
• Καταλάση (Catalase)
– Αδρανοποιεί τυχόν περίσσεια H₂O₂ σε συγκεκριμένες συνθήκες, διατηρώντας ισορροπία αντιοξειδωτικών και προστατεύοντας ευαίσθητες βιταμίνες και φαινολικά συστατικά.
Πρεβιοτικά ολιγοσακχαρίδια
Το μέλι περιέχει φυσικά πρεβιοτικά ολιγοσακχαρίδια, όπως φρουκτοολιγοσακχαρίτες, ραφινόζη και μελιβιόζη, τα οποία ασκούν σημαντική επίδραση στη ρύθμιση του εντερικού μικροβιώματος και τη βελτίωση της εντερικής υγείας
Κύρια πρεβιοτικά συστατικά και η δράση τους
• Φρουκτοολιγοσακχαρίτες (FOS):
– Δρουν ως υποστρώματα για ευεργετικά βακτήρια του εντέρου, όπως τα Bifidobacteria και Lactobacilli.
– Ενισχύουν την παραγωγή βραχείας αλύσου λιπαρών οξέων (SCFAs), που προστατεύουν τον βλεννογόνο και μειώνουν τη φλεγμονή.
• Ραφινόζη:
– Τρισακχαρίτης που προάγει την ανάπτυξη ευνοϊκών μικροβίων, βελτιώνοντας την πέψη και τη σύνθεση βιταμινών του συμπλέγματος Β από το μικροβίωμα.
– Μειώνει την απορρόφηση τοξινών και την παραγωγή επιβλαβών μεταβολιτών.
• Μελιβιόζη:
– Δισακχαρίτης που προάγει την ισορροπία του εντερικού μικροβιώματος και ενισχύει τη λειτουργία του ανοσοποιητικού.
– Συμβάλλει στη βελτίωση της εντερικής κινητικότητας και στην πρόληψη δυσβιώσεων.
Μεταλλικά στοιχεία
Το μέλι, εκτός από σάκχαρα και πρεβιοτικά, αποτελεί πηγή σημαντικών μεταλλικών στοιχείων και ιχνοστοιχείων.
Σημαντικά στοιχεία στα μελιτώματα
Τα μελιτώματα (π.χ. έλατο, πεύκο, βελανίδι) είναι ιδιαίτερα πλούσια σε μέταλλα λόγω της σύνθεσης του φυτικού χυμού.
• Σίδηρος (Fe):
– Βασικό στοιχείο για τη σύνθεση της αιμοσφαιρίνης.
– Το ελατήσιο μέλι ξεχωρίζει για την υψηλή του περιεκτικότητα σε σίδηρο.
• Κάλιο (K):
– Ρύθμιση καρδιακής λειτουργίας και πίεσης αίματος.
– Ισορροπία ηλεκτρολυτών.
• Μαγνήσιο (Mg):
– Ενζυματικές αντιδράσεις, παραγωγή ενέργειας και μυϊκή λειτουργία.
– Σταθεροποίηση γλυκόζης και μείωση φλεγμονής.
• Ψευδάργυρος (Zn):
– Ανοσοποιητική λειτουργία και επούλωση πληγών.
– Αντιοξειδωτική προστασία.
Βιολειτουργικές και υγειοπροστατευτικές ιδιότητες του μελιού ως τροφοφάρμακα
Το μέλι έχει αποδειχθεί ότι διαθέτει ισχυρή αντιφλεγμονώδη δράση, η οποία ενισχύει περαιτέρω την αξιοπιστία του ως τροφοφάρμακο (nutraceutical). Η δράση αυτή συνδέεται τόσο με τις αντιοξειδωτικές ενώσεις, όπως φαινόλες και φλαβονοειδή, όσο και με την πρεβιοτική του επίδραση στο εντερικό μικροβίωμα, που μειώνει την παραγωγή προφλεγμονωδών παραγόντων.
Μείωση προφλεγμονωδών κυτοκινών: Το μέλι μειώνει σημαντικά τους δείκτες φλεγμονής, όπως την C-αντιδρώσα πρωτεΐνη (CRP), την ιντερλευκίνη-6 (IL-6) και τον παράγοντα νέκρωσης όγκων α (TNF-α). Η δράση αυτή συμβάλλει στην προστασία των ιστών από χρόνια φλεγμονή, που σχετίζεται με καρδιαγγειακές, μεταβολικές και νευροεκφυλιστικές παθήσεις.
Τα σκούρα μέλια (βελανίδι, καστανιά, πεύκο) έχουν εξαιρετικά υψηλό αντιοξειδωτικό φορτίο, συγκρίσιμο με βρώσιμα superfoods.
Τα αντιοξειδωτικά μειώνουν:
• οξειδωτικό στρες
• φλεγμονές
• κυτταρικές βλάβες
• τον κίνδυνο καρδιοαγγειακών νοσημάτων
Αιματολογία και Ανοσία
• Το μέλι βελτιώνει βασικούς αιματολογικούς δείκτες όπως αιμοσφαιρίνη, ερυθρά αιμοσφαίρια και αιματοκρίτη.
• Ενισχύει το ανοσοποιητικό σύστημα αυξάνοντας λεμφοκύτταρα και ουδετερόφιλα.
• Χάρη στους πρεβιοτικούς ολιγοσακχαρίτες, προάγει την παραγωγή αντισωμάτων.
• Στον άνθρωπο, το πλάσμα προστατεύεται από το μέλι χάρη στα υδατοδιαλυτά αντιοξειδωτικά του.
Στοματική υγεία
• Το μέλι (ιδίως το Manuka) έχει έντονη αντιβακτηριακή δράση και συμβάλλει στη μείωση τερηδόνας, οδοντικής πλάκας, ουλίτιδας και περιοδοντίτιδας.
• Είναι λιγότερο τερηδονογόνο από τη σακχαρόζη και ακόμη πιο ασφαλές από τους χυμούς φρούτων ως προς τη διάβρωση σμάλτου.
• Τα μεταλλικά συστατικά του, όπως ασβέστιο και φθόριο, ενισχύουν την προστατευτική του δράση.
Γαστρεντερολογικές δράσεις
• Χρησιμοποιείται παραδοσιακά και κλινικά για γαστρίτιδα, έλκη και γαστρεντερίτιδα.
• Αναστέλλει τη λειτουργία του Ελικοβακτηρίου Helicobacter pylori.
• Δρα ως γαστροπροστατευτικός παράγοντας μέσω:
– αντιοξειδωτικής δράσης (προστασία γλουταθειόνης),
– νευρικής διέγερσης που μειώνει τον δείκτη έλκους και την οξύτητα.
• Μειώνει τη διάρροια και βοηθά στη σταθεροποίηση του σακχάρου στο αίμα.
Οφθαλμολογία
• Έχει ιστορική και σύγχρονη χρήση για επιπεφυκίτιδα, κερατίτιδα, βλεφαρίτιδα και μολύνσεις κερατοειδούς.
• Κλινικές δοκιμές δείχνουν βελτίωση έως 85% των περιστατικών.
• Παρουσιάζει αντιβακτηριακές, αντιμυκητιακές και αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες όταν εφαρμόζεται τοπικά (ως αλοιφή ή διάλυμα 50%).
Μεταβολικές και καρδιαγγειακές επιπτώσεις
• Το μέλι, σε αντίθεση με τα επεξεργασμένα σάκχαρα, δεν προκαλεί μεταβολικό σύνδρομο.
• Μειώνει:
– ολική χοληστερόλη
– LDL
– τριγλυκερίδια
– γλυκόζη
– C-αντιδρώσα πρωτεΐνη
• Αυξάνει την «καλή» HDL.
• Παρουσιάζει καρδιοπροστατευτική δράση και υψηλότερα επίπεδα αντιοξειδωτικών στο πλάσμα.
Χημειοθεραπεία και επούλωση τραυμάτων
• Κατάλληλο για εγκαύματα, έλκη, μολυσμένα χειρουργικά τραύματα και πληγές πίεσης.
• Το μέλι «Manuka» ειδικά έχει εξαιρετικά αποτελέσματα σε δύσκολες, χρόνιες πληγές.
• Επιταχύνει την επιθηλιοποίηση και τη συστολή τραυμάτων.
Αντιμικροβιακή δράση
• Το μέλι είναι φυσικό αντιβιοτικό ευρέος φάσματος.
• Δρα ενάντια σε πολλά Gram+ και Gram– βακτήρια, μύκητες, ιούς και παράσιτα.
• Οφείλεται κυρίως στο υπεροξείδιο του υδρογόνου και σε άλλα φυσικά αντιμικροβιακά συστατικά.
• Αποτελεσματικό έναντι σταφυλόκοκκων, μυκήτων του γένους Candida, ψευδομονάδων (Staphylococcus aureus, E. coli, Candida albicans κ.ά.).
Υγεία μικροβιώματος – Πρεβιοτική δράση
Το μέλι αποτελεί σημαντική πηγή φυσικών πρεβιοτικών συστατικών, τα οποία ενισχύουν την υγεία του εντερικού μικροβιώματος και επηρεάζουν θετικά το ανοσοποιητικό σύστημα. Η πρεβιοτική δράση του μελιού οφείλεται κυρίως στην παρουσία ολιγοσακχαριτών, φρουκτοολιγοσακχαριτών (FOS), γαλακτοολιγοσακχαριτών (GOS) και άλλων σύνθετων υδατανθράκων που δεν πέπτονται στο ανώτερο πεπτικό σύστημα και φτάνουν αμετάβλητα στο παχύ έντερο. Εκεί χρησιμεύουν ως θρεπτικό υπόστρωμα για τα ευεργετικά βακτήρια, όπως τα Bifidobacterium και Lactobacillus.
Ρύθμιση γλυκαιμίας
Η επίδραση του μελιού στα επίπεδα σακχάρου στο αίμα εξαρτάται σημαντικά από τη βοτανική προέλευση και τη σύσταση των σακχάρων του. Το μέλι περιέχει κυρίως γλυκόζη και φρουκτόζη, αλλά η αναλογία τους διαφέρει ανάλογα με το είδος του άνθους ή του μελιτώματος από το οποίο προέρχεται.
Μελιτώματα και χαμηλός γλυκαιμικός δείκτης
• Τα μελιτώματα (π.χ. πεύκου, ελάτης, βελανιδιάς) περιέχουν χαμηλότερη γλυκόζη και υψηλότερη φρουκτόζη, με αποτέλεσμα χαμηλότερο γλυκαιμικό δείκτη (GI).
• Αυτό τα καθιστά καταλληλότερα για δίαιτες με χαμηλό GI, όπως σε διαβητικούς ή άτομα με αυξημένο μεταβολικό κίνδυνο.
• Μελέτες έχουν δείξει ότι η κατανάλωση μελιού με χαμηλό GI προκαλεί ήπια αύξηση γλυκόζης και ινσουλίνης, χωρίς απότομες αιχμές, συγκριτικά με τη ζάχαρη ή σιρόπια γλυκόζης.
Μηχανισμοί ρύθμισης γλυκαιμίας
• Φρουκτόζη ως ήπιο υποκατάστατο γλυκόζης: Η φρουκτόζη μεταβολίζεται κυρίως στο ήπαρ και δεν προκαλεί απότομη αύξηση σακχάρου στο αίμα.
• Πρεβιοτική δράση και μικροβίωμα: Η βελτίωση της ισορροπίας του εντερικού μικροβιώματος από τους ολιγοσακχαρίτες του μελιού συμβάλλει στη ρύθμιση της γλυκόζης και στη μείωση της ινσουλινοαντίστασης.
• Αντιοξειδωτική προστασία: Τα φαινολικά συστατικά μειώνουν το οξειδωτικό στρες, που συνδέεται με φλεγμονές και δυσλειτουργία β-κυττάρων του παγκρέατος.
Κλινική σημασία
• Σε υγιείς και διαβητικούς ασθενείς, η αντικατάσταση ζάχαρης ή σιροπιών με φυσικό μέλι με χαμηλό GI έχει συνδεθεί με σταθερότερη γλυκαιμία, βελτίωση προφίλ λιπιδίων και μειωμένη φλεγμονή.
• Η επιλογή βοτανικής προέλευσης είναι κρίσιμη: μέλια από ανθόμελα υψηλής γλυκόζης έχουν υψηλότερο GI, ενώ μελιτώματα και μέλια από ορισμένα άνθη (π.χ. ελάτης, πεύκου, βελανιδιάς) είναι πιο κατάλληλα για δίαιτες ελεγχόμενης γλυκόζης.
Η απειλή της νοθείας και οι κίνδυνοι για τον καταναλωτή
Η νοθεία του μελιού αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες απειλές για την υγεία και την εθνική παραγωγή. Τα χρησιμοποιούμενα μέσα περιλαμβάνουν:
• σιρόπια γλυκόζης/φρουκτόζης
• σιρόπια καλαμποκιού (C4)
• σιρόπια ρυζιού (C3 – δύσκολος εντοπισμός)
• τεχνητά ένζυμα
• υπερθέρμανση
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (JRC 2023) ανέφερε ότι το 46% των εισαγόμενων μελιών στην ΕΕ είχαν ενδείξεις νοθείας.
Νοθευμένα προϊόντα
Η νοθεία περιλαμβάνει τη χρήση σιροπιών, ενζύμων ή υπερθέρμανση.
• Απώλεια ιδιοτήτων: Σχεδόν μηδενική βιο-λειτουργικότητα.
• Υψηλό μεταβολικό φορτίο: Αυξημένος κίνδυνος μεταβολικού συνδρόμου.
• Πιθανοί ρυπαντές: Αρσενικό σε σιρόπια ρυζιού.
Παραπλάνηση του καταναλωτή
Η παραπλάνηση αλλοιώνει την πραγματική εικόνα του προϊόντος:
• Λανθασμένη σήμανση: Η αναγραφή «μείγμα μελιών ΕΕ και εκτός ΕΕ» αποκρύπτει την πραγματική καταγωγή.
• Αθέμιτοι ισχυρισμοί: Χρήση όρων όπως «φαρμακευτικό» ή «superfood» χωρίς τεκμηρίωση.
• Υπερβολικό φιλτράρισμα: Αφαιρεί γύρη και ένζυμα, υποβαθμίζοντας βιολογικά το προϊόν.
• Αφύσικα χαμηλές τιμές: Υποδηλώνουν υψηλή πιθανότητα νοθείας ή ανάμειξης με σιρόπια.
Πρακτικός οδηγός προστασίας του καταναλωτή
Για την προστασία από τη νοθεία, ο καταναλωτής πρέπει να είναι ενημερωμένος και επιλεκτικός:
• Επιλογή προϊόντος: Προτιμήστε τοπικούς μελισσοκόμους, συνεταιρισμούς ή προϊόντα με εργαστηριακή ανάλυση. Αναζητήστε σαφείς ενδείξεις προέλευσης και πιστοποιήσεις PDO/PGI.
• Τιμή: Αποφύγετε τα εξαιρετικά φθηνά προϊόντα, καθώς αυτό υποδηλώνει υψηλή πιθανότητα νοθείας.
• Οργανοληπτική αξιολόγηση: Το αληθινό μέλι κρυσταλλώνει με τον χρόνο (εκτός των μελιτωμάτων) και έχει βάθος στη γεύση.
• Αποφυγή Blends: Αποφύγετε γενικές ετικέτες όπως «μέλι τύπου…» ή «μέλι μειγμάτων (blends)».
• Έλεγχοι ποιότητας: Αναζητήστε αναλύσεις που αποδεικνύουν αυθεντικότητα, όπως φασματοσκοπικές και χρωματογραφικές αναλύσεις(NMR, LC-MS/GC-MS) και ανάλυση ισοτοπικών λόγων C3/C4,για την χρήση σιροπιών από C3 ή C4 φυτά
Συμπέρασμα
Το μέλι αποτελεί ένα από τα πιο πολύπλοκα και ισχυρά φυσικά nutraceuticals, με ευρεία επιστημονική τεκμηρίωση. Η μοναδική σύσταση του -πλούσια σε αντιοξειδωτικά, πρεβιοτικά, ένζυμα, φαινολικές ενώσεις και φυσικά αντιμικροβιακά συστατικά- του προσδίδει πολυεπίπεδες βιολογικές δράσεις που επηρεάζουν θετικά καίριους τομείς της ανθρώπινης υγείας. Οι έρευνες έχουν δείξει ότι ενισχύει το ανοσοποιητικό, ρυθμίζει το μικροβίωμα, βελτιώνει αιματολογικούς δείκτες, προστατεύει το γαστρεντερικό σύστημα, ενώ συμβάλλει και στη μείωση των καρδιαγγειακών και μεταβολικών παραγόντων κινδύνου. Παράλληλα, το μέλι αποτελεί αποτελεσματικό φυσικό παράγοντα επούλωσης και αντιμικροβιακής προστασίας, με ισχυρή δράση σε πληθώρα παθογόνων.
Ωστόσο, η νοθεία του μελιού, μέσω προσθήκης φθηνών σακχάρων, υπερθέρμανσης, φίλτρων μεγάλης απομάκρυνσης ή ανάμειξης ακατάλληλων προελεύσεων, οδηγεί σε σημαντική απώλεια αυτών των ιδιοτήτων. Τα νοθευμένα προϊόντα όχι μόνο στερούν τον καταναλωτή από τα φυσικά οφέλη, αλλά ενδέχεται να παρουσιάζουν μεταβολικές, γλυκαιμικές και υγειονομικές επιβαρύνσεις, καθώς δεν φέρουν τα αντιοξειδωτικά, τα ένζυμα και τους βιοενεργούς παράγοντες που καθιστούν το φυσικό μέλι θεραπευτικό. Η νοθεία πλήττει επίσης τη δημόσια υγεία, την εμπιστοσύνη των καταναλωτών και τη βιωσιμότητα της ελληνικής μελισσοκομικής παραγωγής.
Για τους λόγους αυτούς, η ενημέρωση του καταναλωτή σχετικά με τη θρεπτική και θεραπευτική αξία του ελληνικού μελιού είναι κρίσιμη. Παράλληλα, απαιτείται στήριξη των μελισσοκόμων, ενίσχυση των μηχανισμών ελέγχου και προώθηση πιστοποιημένων, αυθεντικών προϊόντων υψηλής ποιότητας. Η επιλογή πραγματικού, αθεράπευτου και μη νοθευμένου μελιού δεν αποτελεί μόνο ζήτημα γεύσης ή προτίμησης· είναι πράξη προστασίας της υγείας, ενίσχυσης της εθνικής αγροδιατροφικής οικονομίας και διατήρησης ενός προϊόντος που αποτελεί πολύτιμο στοιχείο της ελληνικής βιοποικιλότητας και διατροφικής κληρονομιάς.
ΠΗΓΗ: Ygeiamou.gr
