Αντί στεφάνου: Πρέπει επιτέλους να μιλήσουμε ανοιχτά για τον Μακάριο

Τον περασμένο Οκτώβριο η εκπομπή της Ελίτας Μιχαηλίδου “Ντοκουμέντο” με καλεσμένο τον Κοσμήτορα της Σχολής Οικονομικών Επιστημών και Διοίκησης του Πανεπιστημίου Κύπρου, καθηγητή Στρατηγικής Διοίκησης κ. Χαρίδημο Κ. Τσούκα σε μια συζήτηση για τη σκοτεινή πλευρά της προεδρίας Μακαρίου, μαγνητοσκοπήθηκε αλλά δεν μεταδόθηκε ποτέ στον αέρα.

Εξαφανίστηκε. Διαγράφηκε από προσώπου γης σαν να μην υπήρξε ποτέ. Η επίσημη δικαιολογία μία από τις γελοιωδέστερες που ξεστομίστηκαν ποτέ ακόμα και για τα δεδομένα του ΡΙΚ: δεν χωρούσε στο πρόγραμμα λόγω έκτακτων(;) εκπομπών για τις εκλογές του... Φεβρουαρίου. Στην πραγματικότητα; Το περιεχόμενο της συζήτησης που χάλαγε το επίσημο εθνικό αφήγημα για την ιερή αγελάδα που φέρει τον τίτλο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος ο Γ’ ή παραφράζοντας την J.K. Rowling “Αυτόν Που Ποτέ Δεν Λέμε το Όνομά του Με Αρνητική Χροιά”

“Ο Μακάριος ενσάρκωνε ένα πατερναλιστικό πρότυπο ηγεσίας. Η σχεδόν απόλυτη ηγεμονία του στην μετα-αποικιακή Κυπριακή Δημοκρατία, συμφύροντας τη συμβολική ισχύ του θρησκευτικού ηγέτη με την πολιτική ισχύ του Προέδρου, αφενός τον ώθησε σε αλαζονικές συμπεριφορές (ιδιαίτερα προς την τουρκοκυπριακή κοινότητα), αφετέρου επιβράδυνε τη θεσμική ωρίμανση της Δημοκρατίας. Σαν τα μεγάλα πεύκα που δεν επιτρέπουν σε φυτά γύρω τους να αναπτυχθούν, η κυριαρχική παρουσία του Μακάριου, σε αντίθεση με αυτή του Νέλσον Μαντέλα, λ.χ., συνέβαλε στη θεσμική καχεξία της χώρας. Παγιδεύτηκε μεταξύ δύο αντικρουόμενων αντιλήψεων για το μέλλον της Κύπρου -της ελληνικότητας της Κύπρου από τη μία (πάνω στην οποία στηρίχθηκε ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας) και της δικοινοτικής Κύπρου (πάνω στην οποία οικοδομήθηκε η Κυπριακή Δημοκρατία), από την άλλη”. Αυτά μεταξύ άλλων είπε ο κ. Τσούκας στην εκπομπή που εξαφάνισαν ακόμα κι από τον σέρβερ μη τυχόν κι εμφανιστεί ο Big Mak απ’ το υπερπέραν κι αρχίσει να κατεβάζει καντήλια - τους τα είχε άλλωστε μαζεμένα και για το El Diablo! Κι αυτά τα μάθαμε γιατί ο καθηγητής μόλις αντιλήφθηκε τι έπαιξε τα έγραψε όλα στο Facebook εκθέτοντας το ΡΙΚ. Όχι πως έγινε και κάτι. Δεν ήταν η πρώτη φορά που η κρατική/κυβερνητική τηλεόραση λογόκρινε εκπομπή και σίγουρα δεν θα είναι η τελευταία.

Ευτυχώς που εν έτει 2023 το ΡΙΚ είναι τόσο relevant όσο και ο Netscape. Που σημαίνει ότι μπορεί κάλλιστα να παραμένει πιστό στη νοοτροπία του ‘70 αφού δεν το βλέπει σχεδόν κανείς κάτω από 70. Όμως η λογοκρισία της κριτικής στο πρόσωπο του Μακάριου είναι ενδεικτική μιας κοινωνίας που αν και υποτίθεται ζει στον 21ο αιώνα καταφεύγει ακόμα σε μια τυφλή βορειοκορεατικού τύπου προσωπολατρεία αρνούμενη να γκρεμίσει είδωλα και εθνικά αφηγήματα που έχουν χρεοκοπήσει εδώ και δεκαετίας υπό τον φόβο του συνολικού ξεγυμνώματος. Αν μαθευτεί όλη η αλήθεια για τον Μακάριο, τότε θα πρέπει να μπουν στο μικροσκόπιο όλες οι απόψεις, πράξεις και αποφάσεις του. Και αυτό δεν το θέλει κανένας. Ούτε καν αυτοί που τον μισούσαν θανάσιμα. Καμία πλευρά δεν θέλει να αλλάξει το παραμικρό στο αφήγημα.

Καθώς σήμερα συμπληρώνονται 46 χρόνια από τον θάνατο του Εθνάρχη αρχίζουν και διαφαίνονται κάποιες ρωγμές στο οικοδόμημα. Αν και απέχουμε ακόμα αρκετές δεκαετίες από το να δούμε μια mainstream αμφισβήτηση της αγιοσύνης του Αρχιεπισκόπου-Προέδρου να εισέρχεται στη δημόσια συζήτηση χωρίς να ταυτίζεται αυτομάτως με ξέπλυμα του Γρίβα και της ΕΟΚΑ Β’, εντούτοις ο σπόρος φυτεύτηκε και άρχισε δειλά-δειλά να ξεπετάγεται ρίζα. Το βιβλίο του Μάριου Θρασυβούλου «Μακάριος 1948-1959: Η πολιτική ηγεμονία και η εξέλιξη προς τον αυταρχισμό» είναι το πρώτο στο είδος του που επιχειρεί μια ψύχραιμη, αποστασιοποιημένη και εμπεριστατωμένη σκιαγράφηση του φαινομένου Μακαρίου, του ηγέτη που “ενώ είχε όλα τα φόντα να εξελιχθεί από ένας δημεγέρτης σε οραματιστή και στοχαστή πολιτικό, κατέληξε χωρίς αυτοπεποίθηση, αμφιταλαντευόμενος ανάμεσα στην Ένωση και την ανεξαρτησία, μπερδεμένος και ασταθής μπροστά στις μεγάλες ευθύνες και στα κρίσιμα διλήμματα, αδυνατώντας να κατανοήσει τις εξελίξεις και υποτιμώντας τους κινδύνους για το νησί” όπως τονίζει ο συγγραφέας.

Δεν θα μπω σε λεπτομέρειες σε ότι αφορά τα ιστορικά στοιχεία γιατί αυτά πάντα αμφισβητούνται. Κανένας, ειδικά από τις παλαιότερες γενιές, δεν πρόκειται να αλλάξει την πεποίθησή του επειδή διάβασε κάτι, όσο συγκλονιστικό και 100% αληθινό κι αν είναι. Θα το απορρίψει ως ξέπλυμα της άλλης πλευράς. Γι’ αυτό αναρωτιέμαι συχνά, μήπως τελικά δεν είναι η λατρεία προς το ένα πρόσωπο που κρατάει κάποιους αγκυλωμένους στην “αλήθεια” του όσο το μίσος για το αντίπαλο δέος; Δεν είμαι και τόσο σίγουρος ότι το ΑΚΕΛ τρελαίνεται τόσο για έναν δεξιό, αντικομμουνιστή και εθνικιστή παπά όσο για τη διατήρηση ενός άσβεστου μίσους για τον Γρίβα και την ΕΟΚΑ Β’ που κρατάει ζωντανές τις διαχωριστικές γραμμές, πολώνει, πορώνει και κρατάει μαντρωμένο το κοπάδι του. Γι’ αυτό είναι απρόθυμοι να ασκήσουν οποιαδήποτε κριτική στον Μακάριο ή να αμφισβητήσουν έστω και ελάχιστα το “μεγαλείο” της ηγεσίας του. Ο φόβος του πλασματικού διλήμματος “ή με τον Μακάριο ή με τον Γρίβα” υπερισχύει οποιασδήποτε απόπειρα για αναζήτηση της αλήθειας. Αυτά είναι άχρηστες λεπτομέρειες. Προέχει η πολιτική επιβίωση. Και την επιτυγχάνεις the old fashioned way. Με φανατισμό λες και είναι τα 70s.

Όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο Θρασυβούλου, μέχρι να βγει το βιβλίο του υπήρχαν μόνο δύο ειδών βιογραφίες του Μακάριου. Οι αγιογραφίες που του αποδίδουν σχεδόν υπερφυσικές δυνάμεις και τον παρουσιάζουν πάντα θύμα συγκυριών, περιστάσεων και σκοτεινών δυνάμεων εντός κι εκτός Κύπρου και φυσικά οι δαιμονοποιήσεις γραμμένες από Γριβικούς/ακροδεξιούς που, αν και παρουσιάζουν κάποιες αθέατες πλευρές που δεν θα βρεις στις πρώτες, είναι διανθισμένες με τόσο φανατισμό, μίσος και προκατάληψη (συν το ξέπλυμα των αληθινών villains της ιστορίας) που δεν μπορείς να ξεχωρίσεις την πραγματικότητα από τη μυθοπλασία. Και εννοείται πως κανένα από τα δύο δεν μπορείς να πάρεις στα σοβαρά. Ακόμα και στα πρώτα βιβλία του Μακάριου Δρουσιώτη όπου ασκείται μια έστω επιδερμική κριτική σε πολλές κινήσεις και αποφάσεις του Μακάριου η εστίαση σε χούντα, Γρίβα, ΕΟΚΑ Β’, CIA κ.ά. δεν αφήνει περιθώρια για εμβάθυνση. Αν και ο Δρουσιώτης είναι ο πρώτος που τόλμησε να θίξει κυπριακή ιερή αγελάδα (με το “ΕΟΚΑ: Η σκοτεινή όψη”) η αντιμετώπιση του Μακάριου μπορεί να μην εντάσσεται στις αγιογραφίες, σίγουρα όμως εμφανίζεται περίπου ως “το μη χείρον βέλτιστον” μπροστά στους υπόλοιπους.

Χαρακτηριστικό το παρακάτω απόσπασμα: “Η κυριαρχία του Μακαρίου όλο και προσεγγίζει το βοναπαρτιστικό παράδειγμα. Μέσα από τις μαζικές συγκεντρώσεις σε γήπεδα και σε ναούς, μέσα από τα διαγγέλματα, έχοντας στην ουσία την εν λευκώ στήριξη της κοινότητας και των πολιτικών εκπροσώπων της, την κατευθύνει όπως θέλει. Με το κύρος του αδιαμφισβήτητου πολιτικού και εκκλησιαστικού ηγέτη, με το θάμπος των ιερών του αμφίων, με τις καλογραμμένες προκάτ ομιλίες του που τις αποστηθίζει και τις λέει με τη βαθιά γοητευτική του φωνή, επιβάλλεται στην κοινότητα. Οι Ελληνοκύπριοι, αυταρχικά μαθημένοι και με άγνοια δημοκρατικών παραστάσεων, αποδέχονται την υποταγή στον εθνάρχη. Δεν το κάνουν κάτω από πίεση. Το κάνουν μέσα από την ανάγκη τους να εμπιστευτούν μια στιβαρή δύναμη, αφού δεν υπάρχει άλλη στιβαρή δύναμη να εμπιστευτούν”.

46 χρόνια μετά εξακολουθούν να το κάνουν, γιατί εμπιστεύονται το παρελθόν περισσότερο απ’ ότι το παρόν ή -ακόμα χειρότερα- το μέλλον. Ευτυχώς με το βιβλίο του ο Μάριος πέτυχε να ανοίξει μια συζήτηση που άργησε σχεδόν μισό αιώνα. Κι αυτό γιατί ο συγγραφέας όχι μόνο δεν μπορεί να απορριφθεί ως “γριβικός” (είναι ανένταχτος αριστερός ο άνθρωπος) ή έστω ορκισμένος εχθρός του Μακάριου αλλά και γιατί παραθέτει γεγονότα, καταστάσεις και κρίσεις από τα οποία είναι αδύνατον να μην εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα για το που πήγαινε το πράγμα. Και ξέρεις ότι έκανε καλή δουλειά όταν η συνήθης, αντανακλαστική, αντίδραση σε όλα αυτά που καταγράφει είναι περισσότερο υπενθύμιση του πόσο κακοί ήταν οι άλλοι παρά πόσο καλός ήταν ο Εθνάρχης.

Ο καλύτερος τρόπος να τιμάς την πατρίδα σου είναι να τιμάς πρώτα την ιστορία της και όχι τυφλά ένα πρόσωπο που ομολογουμένως έκανε τραγικά λάθη που την έβλαψαν. Το να αμφισβητηθεί ο Μακάριος μέσα από τον ίδιο τον χώρο που ανέθρεψε τον μύθο του είναι υγιές για τη δημοκρατία. Αυτή η ομαδική παράκρουση που ζούμε εδώ και 46 χρόνια, δεν είναι.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ

«Μακάριος 1948-1959: Η πολιτική ηγεμονία και η εξέλιξη προς τον αυταρχισμό» του Μάριου Θρασυβούλου

ΑΚΟΥΣΤΕ

Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συζήτηση του Μάριου Θρασυβούλου με τον Μιχάλη Σταύρου στο ραδιόφωνο του "Πολίτη" για τους μύθους και την πραγματικότητα γύρω από τον Μακάριο.